Lesaka, Olentzerok gehien iraun zuen herrietako bat, herri baten kasu paradigmatikoa da, herri manifestazio propioei eustearen aldekoa. Lesakarren erresistentzia gaitasuna, San Joan eguneko errege mairuen eta kristauen jaiaren kasuan egiaztatua geratzen da, izaera orgiastiko argiarekin.
XX. mendearen lehen hereneko euskal etnografoek (Azkue, Aita Donosti eta Barandiaran) adierazi zuten garai hartan Olentzeroren hedapen-eremua bat zetorrela Gipuzkoako ekialdearekin eta Nafarroako ipar-mendebaldearekin (nahiz eta hemen jada ez zegoen Bertizarana, Baztan edo Malda Erreka bezalako ibarretan). Hala ere, ohiturak leku batzuetan gorde ez izanak ez du esan nahi XIX. mendearen erdialdea baino lehen bizirik egon ez zirenik, folklorista haiek elkarrizketatutako pertsonen oroimena, gehienez ere, garai horretara irits zitekeelako. Litekeena da, aurretik existitu ondoren, Aro Modernoan zehar desagertzea. Hainbat autorek epe luzean herri-kultura aztertzean adierazi duten bezala, erreforma katolikoak herri-klaseetan izan dituen ondorio uniformizatzaileak aztertu behar dira. Erreforma horrek botere zibilaren laguntza izan zuen, eta “konfesionalizazio” eta “gizarte-diziplinamenduko” prozesu bat abian jartzea ekarri zuen.
Prozesu horretan zehar, Eliza Katolikoak kultura eta herri erlijiotasunaren aldaketa bultzatu zuen, azaletik soilik kristaututako 1500 inguruan, pentsamendu magikoarekin lotutako parametroen pean ainguratuta jarraitzen zutenak. Heriotza, gaixotasuna, goseteak, eta abar bezalako eguneroko errealitateak naturaz gaindiko indarren eraginez hautematen ziren, eta errito eta zeremonien bidez lasaitu behar izaten ziren. Bestalde, herri-kultur adierazpenen ezaugarria zen jai-girokoak, komikoak, groteskoak, lizunak, inauterizaleak eta komunitarioak izatea. Kultura horrek, azken batean, janariaz, edariaz eta gozamen eta plazer erotikoez interesatzeko joera handia du, agian errealitate oso gogor batetik ihes egiteko.
Eliza Katolikoak eta Trentoren ondorengo botere zibilak bultzatutako prozesuaren ezaugarria izan zen estrategia errepresibo hutsak beste metodo sotilago eta akulturatzaileagoekin konbinatzea, non agintariek ezeztatu nahi ziren praktikak ordezteko alternatibak eskaintzen zituzten, ezarri nahi zen ortodoxiarekin bat zetozenak.
Hasiera batean Olentzerorekin zerikusirik ez badu ere, komenigarria da kontuan hartzea non iraun duen eta non ez, ez ahaztea Nafarroako ipar-mendebaldean adierazpen kulturalek presio handia jasan behar izan zutela Trentoko Kontzilioaren ideien babesean, batez bestekoa baino presio handiagoa, hainbat zantzuren arabera, inguru horretako gizartea ortodoxiak markatuko zituen arauetatik oso urrun baitzegoen.
Adibidez, XVII. mendearen lehen erdian, Gipuzkoan eta Bizkaian bezala, seme-alaba ez-legitimoen tasak Europako altuenetakoak ziren. Seme-alaba ez-legitimoen ehuneko handi horien arrazoia zen pertsona batzuk “elkartu, elkarrekin bizi eta ezkonduta baleude bezalako tratua izaten zutela”, etorkizun edo promes ezkontza zeritzonaren ondorioz.
Era berean, XVI. eta XVII. mendeko sorginkeria-prozesuek, eremu horretan paroxismo kolektiboan intentsitate raianoz bizi izan zirenek, eragin hertsatzaile handia izango zuten herriaren adierazpen kultural edo erlijiosoen iraupenean, jendearengan salatua izateko beldurra piztuko baitzuten.
Elizak eta botere zibilak eragindako kontrako presioekin batera, kontuan hartu beharko da herriek erresistentziarako duten gaitasuna adierazpen haiek defendatzeko, eta gaitasun hori aldakorra izan zitekeen. Ildo horretan, Lesaka, Olentzerok gehien iraun zuen herrietako bat, herri baten kasu paradigmatikoa da, eta erresistentzia handia du bere herri-adierazpenei eustearen alde. Lesakarren erresistentzia gaitasuna, San Joan eguneko errege mairuen eta kristauen jaiaren kasuan egiaztatua geratzen da, izaera orgiastiko argiarekin.
Festa horren aurka bi aldaketa saiakera izan ziren. Lehenengoak, 1597koak, aldi baterako etetea eragin zuen gotzaindegiaren aginduz. Bigarrenak, 1737koak, Mendiburu jesuitak, predikari ospetsu batek, bere erabateko ezabaketarako egindako aholkuekin zerikusia izan zuen, eta gazteen protestekin talka egin zuen, Errege Kontseiluaren bitartekaritza eraginez, jaiaren estilizazioa agindu zuena, bere alderdirik bakiarrenak ezabatuz. Azkenik, ez dakigu noiz, festa desagertu egin zen, elementu moztu horiek kenduz eta haien arrasto batzuk bakarrik biziz San Joan egunean bertan mantendu ziren errito batzuetan eta San Fermin jaietan egiten jarraitzen den dantzaldiren batean.
Fernando Mikelarena – Historialaria
