Lesakan Olentzerori buruz hitz egitea, eta, hain zuzen ere, Lesakan, non auzotar guztiek dakiten Eguberrietako pertsonaia maitagarri honi buruz, nik adina edo gehiago, zaila eta arraroa egiten zait.
Baina, nolanahi ere, nire borondate onenarekin eta oroimen-ariketa onenarekin, eta nire bizitzan zehar buruxkatzen eta miatzen joan naizen datu eta erreferentzia batzuekin, gauza bitxi batzuk esaten eta ematen saiatuko naiz, nire bizipen pertsonal onenen artean gordetzen ditudanak.
Zalantzarik gabe, hasteko, Emilio José Esparza Viela lesakarra aipatu behar dut (1918ko martxoaren 18a – 1970eko urriaren 19a), Olentzerorekin maitemindua eta ikasia, aurrerantzean José Emilio bezala aipatuko duguna, denok horrela deitzen baikenion. Ël izan zen, 1950ean, Olentzerori buruzko albiste bitxi bat idatzi zuena Lesakako Gabonetan, Editorial Gómez de Pamplona argitaletxeak inprimatua, 40 errealen truke. Piper lehorreko Kofradia Gastronomikoko bere lagunek faksimile bat egin zuten, kofradia honek argitaratu zituen hamahiru koadernoetatik laugarrena, Aranzadik 1972ko otsailaren 24an argitaratua, Jose Emilioren omenaldi gisa. Kofradia honetako hamar bazkideetako bat Martin Sarobe zen, Iruñekoa baina herritar guztiek ezagutzen duten bihotzez lesakarra.
Lan honetan, José Emilio, Aranzadi, Azkue, Barandiarán, Campión, Caro Baroja, Chao, Frankoswski, Iribarren, Lecuona, Veyrin, Zabala eta beste batzuen lanak kontsultatu ondoren, komeni da jatorrizko Olentzero, agian lesakarra eta eguraldi ezezagunekoa, Onentzarotik etortzea (Zaro = Epoca), onaren garaia esan nahiko lukeena. Eta hortik dator Olentzero, Oes edo Oleries-en garaia ere esan nahiko lukeena, aditu ugarik aipatzen dutena.
José Emilioren lanak hainbat atal ditu, hala nola Olentzero eta konpartsa, sei kide dituena, lau gizon edo mutil, sorbalda gainean hankak eramateaz arduratzen direnak, poltsazain bat eta kantari bat, eta eszena (Ikatzulo, Lesakako paraje bat) eta musika ere islatzen ditu. Aurrerago azalduko dugu, aurrerago jarraitu baino lehen, poltsazaina zela auzotarrek ematen zituzten dohainak jasotzeaz arduratzen zen pertsona.
Olentzero edo Olentzaro
Uste dugu, eta halaxe esaten zuen beti lagun artean José Emilio Esparzak, Olentzeroren irudia “Lesakakoa” dela, baina ez zuen frogatu, nahiz eta gai horretan interes handia izan, bere heriotza goiztiarragatik, 52 urte zituela hil baitzen. 1970ean, Lesakako Udalak, herriko hainbat erakunde eta elkarterekin elkarlanean, Jose Emilio Esparza Euskarazko I. Literatur Lehiaketa deitu zuen, eta bere oinarrien artean baldintza hau agertzen zen: 12-15 urte bitarteko parte-hartzaileentzat, nahitaezko gaia: Olentzero. 15-19 urte, nahitaezko gaia: Urteberria.Olentzeroren irudia jatorriz Lesakakoa den ala ez, gai garrantzitsua den arren, are garrantzitsuagoa da eta oso argi dago herri honetan inoiz ez dela galdu gure Gabonetako pertsonaiaren tradizioa eta horretan bat datoz, asko eta asko ez esatearren, autoreak. Ildo horretan, hainbat ohar eta baieztapen aipatuko ditut, Lesakan kokatzen dutenak edo Olentzeroren jatorrizko eremu geografiko gisa aipatzen dutenak.
Hala, Diario de Noticias de Navarra egunkarian, 2002ko irailaren 2an, Joseba Irazoki Etxepeteleku “Lesakan bizi den beratarraren” erreportaje bat argitaratzen da azken orrialdean, eta honela dio hitzez hitz: “Horrek guztiak ezin du ahaztu, hala ere, Lesaka Olentzero bezalako pertsonaia mitikoen sorlekua dela, Baroja idazlearen arabera”. Era berean, Diario de Navarra egunkarian, 1992ko abenduaren 30ekoan, Victor Manuel Arbeloaren artikulu batean, honako hau dio: “… beraz, Lesakara goaz, Olentzeroren jatorrizko aberria izateko lehentasuna duen hiribildura…”.
Rugorridos por Navarra (Baztan, Bertizarana, Bortziriak) lanean, 220. orrialdean, honela dio: “En Lesaca nació el mitico Olentzero…”, eta argazki batekin ilustratzen da. Argazki horretan honako hau azaltzen da: “…. el Olentzero…. fue su origen precisamente en la villa de Lesaca y desde aquí se ha extenando por la resto de Navarra y el País Vasco como una tradición de el ciclo de Nafarroako Aurrezki Kutxak argitaratutako Guía y Mapa lanean ere (104. orrialdea) honako hau esaten da: “Lesaka da Eguberrietako Olentzeroren irudi mitikoa jaio zen herria…”.
Bestalde, 2005eko azaroaren 19an eman zidaten ohar batean, Bilboko Euskal Museoaren Lagunek, Lesakatik gidatutako bisita batean aholkuak ematen baitizkiet, honela dio: “Lesaka, Olentzero ikazkina bezalako pertsonaia mitologikoen sorlekua…”. Eta Juan Garmendia Larrañaga ikerlariak, Ikastolen Elkarteak Olentzerori buruz argitaratutako Hiztegi Etnografikoaren 147. orrialdean, honako hau dio: “… izen eta jatorrian buruzko teoriak desberdiñak daude eta Lesaka izendatu da jaioterritzat”, hau da: “… Olentzeroren izenari eta jatorriari buruzko hainbat teoria daude, baina Lesaka aipatu da jaioterritzat”.
Era berean, Jose Duesok, Euskal Jaietan (40. or.) honela dio hitzez hitz: “Beste leku batzuetan, festaren amaieran, plazan erretzen da monigotea, Lesakaren kasuan, non, zalantzarik gabe, mito hau oraindik ere errotuagoa dagoen eta euskal Gabonetako pertsonaiak bere sehaska izan duela ziurtatzen den”.
Eta gauza bera jasotzen du Julio Caro Barojak, aipatutako bere lanaren 110. orrialdean, honela baitio hitzez hitz: “Lesakako Olentzaroari dagokionez, 1928. urte inguruko txosten bat daukat, M.M.rena (nire azalpena: Marcial Macicior (honi dagozkio Caro Barojaren M.M. inizialak), urte horietan zinegotzi izan zena, 1927ko azaroaren 27an kargua hartu zuena).
Y se quemema en la
Niri dagokidanez, urtebete baino ez dut ezagutu, duela hogei bat urte, kasinoko atean, eta ez zen mamitu. Eta gurasoek esaten didate beren garaian, eta 91 urte dituzte jada, ez dutela inoiz ezagutu ekintza hori ohitura gisa, baina bai urte bakan batean, baina gehiago ganberratua edo antzeko ekintza bezala. Litekeena da, nolanahi ere, autore hauek oroitzapenik ez duen aurreko garai bati buruz hitz egitea. Eta Diario de Navarra-n, 2005eko azaroaren 26koan, Olentzerori buruz Lesakan emandako hitzaldiei buruzkoan, honako hau dio: “Bere jatorrizko tokian, Lesakan, planto egin dute. Gure sinboloa da, nafarra, Euskal Herrian hedatua… “.
Zazpi erreferentzia aipatu dizkizuet, zeinetan esaten baita Olentzero Lesakakoa dela jatorriz, baina horrek ez du esan nahi beste zazpi edo gehiago aipa ditzakeenik kontrako zerbait baieztatzen duenik. Nolanahi ere, berriro diot interesatzen zaiguna dela, eta hori horrela da, eta berriro diogu, Lesakan ez dela inoiz Olentzeroren tradizioa edo ohitura galdu, eta gutxienez duela mende eta erdi edo atzerago ospatzen dela, Barandiaranek “entendimentuz jantziya (mendez mende”) letran dioen bezala.Tarteki bat egiten dut azaltzeko uste dudala eta ia ziur nago 1959 hartan izan zela, nahiz eta Andoni Santamaría-Ilundain iruñesheme eta lagun ona, San Antonioko Gazteriaren Olentzeroren Lagunen bazkide sortzailea, antolatzailea bera, ez dagoen oso ziur urte hartan izango zenik. Espero dut egunen batean argituko dugula, eta espero dut osasun eta ilusio nahikoarekin izatea, gure Olentzero maitearen alde lanean jarraitzeko.
Kontua da José Emilio Esparza eta beste lesakarrekin harremanetan jarri nintzela (Pedro Isasi, Bautista Irigoyen eta beste batzuk), eta Gabon egunean kamioi batean Iruñeko zezen-plazara joan zela Lesakako lehiaketan parte hartu zuen Olentzero batera. Hori izan zen Iruñean atera zen lehen Olentzero, Lesakatik garraiatu zuen kamioian nire osaba Bautista Irigoyenek, eta 1965ean edo 1966an, ezin didazu ziurtatu (hala ere, ziurra da bi urte hauetako bat izan zela), Angel Irazokik bere furgonetan Pedro Isasik lagunduta eraman zuen Olentzero Gabon eguna baino lehen, oraingo honetan berariaz egina Iruñera eramateko. Esaten didazunez, Iruñea ez du ondo ezagutzen, ikastetxe batera eraman zuen, seminariora igaro bezain laster, eskuinetara.
Hau da, historikoki Lesaka Olentzeroren jatorrizko herria dela onartzen bada eta hemendik Euskal Herrian zabaltzen joan bada, aipatu ditugun azken hauek dira kasu berrienetako batzuk. Hori guztia, Lesakan, beste erakunde eta pertsona batzuen artean, honako hauei zor zaie: musika-bandari, Lesakako Abesbatzen Elkarteari, hainbat musika-talderi, Udaleko Kultura Batzordeari eta anonimo sutsuei. Izan ere, urtero laguntza handia ematen dute, beren lankidetza eskuzabal eta gogotsuarekin, gure tradizio kutun eta herrikoienetako bat baita.
Rafael Eneterreaga Irigoien-en eskutik
