Euskal Herriko Eguberrietan hiri eta herrietako karrikek Olentzeroren hamaika desfile hartzen dute, denak oso aspaldiko errokoa izanik egunean bizi den eta eusten dutenen gustuetara bere izaerari uko egin gabe moldatzen den festa batetik espero daitekeen bezain anitzak eta bezain berdinak. Olentzerok bere andak uzten ditu eta ikastetxeak eta haurtzaindegiak bisitatzen ditu txikienentzako opariak eramanez, haien kantak aditzen ditu eta eskaintzen dizkioten marrazkiak ikusten ditu. Etxeetan opariak uzten ditu Eguberri eguneko goizean Papa Noelekin edo Errege Magoekin lehia pozgarrian. Hartaz ipuinak, komikiak, filmak eta dokumentalak editatzen dituzte. Eta telebistan ateratzen da, anitzetan, tradizioaren zaintzaileak nahasten dituen itxura landuaz. Haren eginkizun berriak -komertzialegiak?- milaka urteko pertsonaiaren gaitasun eta ahalmen oparoei gehitzen zaizkie. Ezen Olentzero aldi berean da solstizio denboraren pertsonifikazioa, erraldoi mitikoa, ikazkin tripontzi eta mozkortia, Jesusen jaiotzaren berria, eguzki jainkotasuna, korregidore beldurgarria, euskal nortasunaren entseina, e.a. Moldatzeko duen aparteko gaitasuna, haren bizirautekoa alegia, erakusten duen polimorfismoa.
Gazte festa
Gabon eguneko arratsean gazte talde batek Olentzero andetan ateratzen zuen eta, hari buruzko koplak kantatuz, puska biltzea egiten zuen etxez etxe. Konpartsa lau eramaileez, poltsa-eramaileaz eta koplariaz osaturik zegoen eta bertako gazte kopuruak ematen zuen bezainbeste konpartsa ateratzen zen. Batzuetan Olentzero lastozko panpina batek irudikatzen zuen eta gero erretzen zuten ixten den ziklo bat irudikatzen duten beste pertsonaia bizigabeak bezala, inauterietakoak esaterako. Olentzero erretzea ez zen praktika orokorra izan eta hari buruzko berriak bakanak dira. Gaur egun duen nortasunarekin bateraezina dirudi.
Festaren ezaugarriak eske joan eta bildurikoa elkarrekin jatea eta, eguzki sinbolo gisa, suaren inguruko erritoak eta babes zeremoniak izan ziren. Gabon egunean nerabeek protagonizatzen zituzten puska biltzeak XVI. mendetik dokumentaturik daude, baina lehenagokoak izan daitezke. Kide beteezina gazteek beren puska biltzean janariak eskatzea indartzen duen aitzakia da. Ez dugu guretzat eskatzen, diote nonbait, gosebera amorratu honentzat baizik. Eskatze hori funtsezko jarduna da, baina landa eran ezin burutuzkoa gure hirietan. Zenbaitetan, beharbada panpina prestatzeko aurreikuspen eta denbora faltagatik, mutil bat Olentzero mozorroturik ateratzen zelako berria dago. Panpina tximiniari lotzeko edo leihoan jartzeko ohitura ere izan zen.
Inoiz ez zen haurren festa izan, gazteena baizik, antolatzeko, gauzatzeko eta gozatzeko nolabaiteko autonomia zuten nerabeena. Euskal Herrian San Nikolas edo Samikolas zen haurrek ospatzen zuten festa nagusia, abenduaren 6an egiten zuten eta opariak jasotzen zituzten. Oraindik bizirik dago euskal herri anitzetan eta adineko pertsonek bertsoak eta kantak gogoratzen dituzte beste batzuetan. Festa garrantzitsua, Frantziako, Britainia Handiko, Austriako, Suitza alemaneko, Bavariako, Tiroleko, Alsaziako, Eslovakiako, Herbehereetako, Errusiako eta beste zenbait eskualdetako haurrekin konpartitua. Europatik joandakoek eraman zituzten Estatu Batuetara Eguberrietako pertsonifikazio zahar horiek eta han, jada XX. mendean, Santa Claus edo Papa Noelen merkataritza irudi ahaltsuan elkartuak izan ziren.
Itxura trauskileko eta ohitura batere eredugarriko erraldoi mehatxatzailea ez zen, izan ere, Papa Noel on hutsa. Baina, hirietara iritsi zenez geroztik, Olentzerok euskal haurrei Eguberrietako opariak oporren hasierarako aurrerapen eskertuaz, ekartzeko zeregin berria bere egin du. Eginkizun horrek, zalantzarik gabe, ospea eman dio, eta bere arrakastaren parte handi bat ere bai, baina bere natura misteriotsua aldatu ere egin dio. Nola izan daiteke arriskutsua txikienei ilusioa ekartzen dien izaki magiko bat? Opariak garai honetan egiteko ohitura oso aspaldikoa da. Erromatarrek “estrenas”, opari, esaten zuten eta seinale ona zen. Oraindik erabiltzen dugu, esanahi berberarekin, “aguinaldo” hitz zelta (gabonsari). Eta Errege Magoak edo Papa Noel baino anitzez lehenago haur europarrek San Nikolas ospatzen zuten. Festa baten errito edukia beste festa batera eramatea da fenomeno hori, baita Olentzero, esaneko, gizakien apetazko desiretara moldatzen den erakusgarri.
Neguko solstizioa eta Eguberri kristauak
Badakigu Lurra bere ipar-hego ardatzaz inklinatzearen ondorioz urtaroen zikloa gertatzen dela. Aldizka, urte erdian behin planetak Eguzkiaren eraginpean jarriago izaten ditu bere hemisferioak. Pendulu baten mugimenduan bezala, oszilazio horrek muturreko bi une ditu. Solstizioak dira. Gizakientzat, solstizioa Eguzkia ostertzaren gaineko punturik altuenean edo baxuenean ikusten den unea da. Lehena udako solstizioa da, eta bigarrena, negukoa. Azken horretan, zeinek urteko gaurik luzeena ekartzen baitu, Eguzkia ia-ia ez da ostertzetik gora altxatzen. Eta, pendulua ibilbidearen bukaeran bezala, gelditzen dela ematen du. Solstizio hitzaren jatorria, latinezko sol sistere esamoldea -eguzkia geldirik- hori behatzearen ondorioa da.
Eguzkia izan zen lehen jainko unibertsala. Denbora zirkular batean, disko jainkotiarraren solstizioa puntu erabakigarria da, armazoi kosmogoniko primitiborako euskarria. Sakratuaren agerpena da, heriotza eta berpizkundea sinbolizatzen dituena. Hartan, antzina Eguzkiaren heriotzari zioten beldurra sumatzen da, hori bizitza iturria baita. Hiltzen eta berpizten den jainkoa. Denbora berritu egiten da (eguberriak[1]). Solstizioko jainkoaren ahuldade nabariak gizakiaren laguntza behar du eta horrek suaren erritoaren bidez ematen dio. Egun, eguzki eta egur hitzek erro berbera dute.
Solstizioaren ondoren, Eguzkia bere ibilbide zerutiarrean gora joaten da eta berriak bozkarioa eragiten du natura suspertzen delako eta udaberri oparo eta irrikatua iragartzen duelako. Aparteko garrantzizko zerbait nekazari neolitikoentzat. Nahiz eta oraindik negu osoa aurretik izan, Eguzkiaren berpizkundea poztasunez ospatzen da. Ipar hemisferioan neguko solstizioa abenduaren 21eko arratsaldearen eta 22ko eguerdiaren artean gertatzen da. Solstiziotik aurrera eguna luzatu egiten da. Antzinako zibilizazio gehienetan festa 24 edo 25era atzeratzen zen. Atzerapen horren arrazoia primitiboek une astronomikoa zehazteko zuten ezintasuna liteke, eta horregatik, Eguzkia itxuraz geldirik egon ondoren, haren susperraldia berretsi eta burututa ospatzeko denbora behar izatea.
Erromak neguko solstizio garaia Saturnalia izeneko festetan ematen zuen, Saturno (grekoek Kronos zuten) oparotasunaren jainkoaren eta jainko nekazari eta mahastizainaren omenez. Erromatarren dozena bat eguzki jainko zuten eta haien festa sakabanatuak Aureliok bildu zituen bakar batean eta hori Menderatu Gabeko Eguzkiaren Jaiotzari eskaini zion, (Dies Natalis Invicti Solis), abenduaren 25ean, persiarrek beren Mitra eguzki jainkoari eskaintzen zioten egun berberean.
Ebanjelio kristauek alde batera uzten dute Jesukristoren jaiotza data. Teologoek, urtarrilaren 6aren alde egin arren, oraindik III. mendean posibilitateez eztabaidatzen zuten. Bitxia bada ere, haien iritzi ezberdinak nonbait bakarrik etortzen ziren bat gutxien litekeena neguko solstizioa zela esatean, eguraldi ezegokiagatik, ezen San Lukasek zehazturik zuen artzainek gaua arrasean pasatzen zutela eta artaldea zaintzen txandakatzen zirela, eskualdean urtaro horretan izaniko gau hotzetan pentsaezina. Halako itxura hartu zuen eztabaidak non Fabian Aita Santuak horren gaineko burutapen oro sakrilegotzat jo baitzuen. Eliza Katolikoak errito paganoak bere egiteko praktika nabarmenki agertu zen IV. mendearen erdialdean Jesusen jaiotza abenduaren 25ean izan zela erabaki zenean. Hori aipaturiko “menderatu gabeko eguzki” haren jaiotzaren festa erromatarrarekin batera izanarazi zuen aukeraketa. San Agustin bera arduratu zen ordezkapena bermatzeaz eta kristauak Eguzkiaren Sortzailea gurtzera bultzatzen zituen. Baina itzul gaitezen euskal Olentzerora.
Olentzero eta Eguberrietako enborra
Neguko laztasunek giza jarduna hein handian gelditzera behartzen zuten. Gerra ere eteten zen. Jardun ezak eta argi faltak sukaldean biltzen zuten familia. Ingurunea eguzkiaren sinboloa zen su sakratuaren inguruko erritoak egiteko egokia zen eta horietan Etxearen indarra adierazten da. Euskal kulturan Etxea instituzio iraunkorra da. Pertsonak, animaliak eta landareak jaio eta hil egiten dira, baina Etxeak iraun egiten du. Baina, nolabait ere, hildakoek hartan irauten dute eta haren jarraipena bermatzen dute. Jabe zaharra hiltzean, berria etorriko da, horretarako aukeraturiko semea edo alaba, zeinek bizitza Etxea eta memoria zaintzeari emanen baitio. Halabeharrezko biltze negutarra benetako mundua naturaz gaindiko munduarekin kontaktuan jartzeko abagunea da, arbasoekin batuz eta jainkotasunarekiko eta Naturaren espirituekiko itun babesleen bitartez.
Solstizioko festen ezaugarri batzuk unibertsalak dira, janari eta edari gehiegi hartzea eta sukaldeko suaren erritoak esate baterako. Antzinako Europako garaian festa bereziak egiten ziren eta haietan enbor piztuez, argizariez edo kandelez suaren zeremoniak egiten zituzten; landare magikoak -mihura- bildu eta erabiltzen zituzten eta auzotasun oneko harremanen ondorioz opariak egiten zituzten eta elkar bisitatzen zuten eske edo puska biltzera joanez. Ohitura batzuk barreiaturik geratu dira, hala nola belar magikoak biltzea, herrialde nordikoetan zabaldua eta euskal tradizioan ikusi ez duguna, beharbada mihura biltzea goiztiarra izan zelako eta Elizak espresuki debekatu zuelako.
Zabalduenen artean, oraintsu arte euskaldunek Pirinioetako herriekin eta mendialdeko europarrekin konpartitzen zuten oso ohitura orokorrak biziraun du: Eguberrietako enborra. Auñamenditik ekialdeko Pirinioetaraino, mendialdeko hainbat belaunaldik egin zuten sukilero, la tronca, el tió, la toza, el tronc, la choca, la rabasa… erritoa. Gabon egunean, zaldien laguntzaz, enbor astun bat arrastatzen zen beheko su handiraino, non piztuta Urtezahar gaua edo Errege eguna arte egon behar baitzuen. Gauean, errautsez estaltzen zen errekuntza luzatzeko eta haren gainean gurutze forman sutegiko burdinak jartzen ziren. Zornotzan (Bizkaia) uste zuten itzaltzen utziz gero hurrengo urtean senide bat hilko zela. Zati bat gorde behar zen haren errautsen ahalmen araztaileak jaioberriekin eta animaliekin aprobetxatzeko. Horiek San Anton egunean pasarazten zituzten haien gainetik. Aezkoa ibarrean (Nafarroa) behiaren errapearen gogortzea sendatzeko erabiltzen ziren. Baserriaren arkitekturaren eboluzioak eta sukalde handi eta zabalaren desagerpenak aldarazi zuten ohitura. Enbor handiaren atzetik enbor txiki erabilerrazagoak etorri ziren, zein familiako kide bakoitzari egokitzen baitzitzaizkion. Europa iparreko kulturetan oso antzeko errito bat praktikatu zuten. Argizari piztuez hosto iraunkorreko zuhaitz bat apaintzeko ohitura errito haren metamorfosia izan zen eta gaur egungo Eguberrietako zuhaitzaren moda izan du ondorio.
Eguberrietako enborraren euskarazko izenik ohikoena subilero, sukilero edo baztarreko da, baina Nafarroako Pirinio aurreko ibarretako zenbait herritan olentzero-enborra esaten zioten, Oiartzunen (Gipuzkoa) bezala, baita Onantzaro mokorra Larraun ibarrean (Nafarroa). Izen horrek sukileroren eta Olentzeroren arteko erlazio estua erakusten du. Kondairak dio Olentzero erraldoia dela eta Gabon-gauean etxeetara jaisten dela, hamabietan puntuan, egun horretan suan erretzen ari den enborraz berotzera. Pertsonaia mitikoak bera identifikatzen duen objektuarekin konektatzen du. Hala ere, Eguberrietako enborraren tradizioaren esparru geografikoa Olentzero pertsonaiarena edo haren pertsonifikazioarena baino anitzez zabalagoa da. Giza Olentzeroren antzinako berria Nafarroa ipar-mendebaldeko herrietan dago, bai Bidasoa inguruan bai Lesakan eta Goizuetan eta mendebaldeko Larraun eta Arakil ibarretan. Gipuzkoan ekialdean ezagutu zen, Irundik Zarautzeraino, Beterri barne.
Aipaturiko eremuaren nukleoak Baionan 1566 arte indarrean egon zen elizbarrutiaren mugapenarekin bat egiten duela sumatzen da, non mitoaren gizakundea, beharbada, solstizio enborraren tradizioari gainjarri ahal izan baitzitzaion. Elizbarrutiaren parrokia ekimen batetik sortu ahal izan zen Jaungoikoaren Semea iragartzen zuen Olentzero kristaua? Esparru espiritualak Euskal Herri kontinentaleko Lapurdi lurraldeko parrokiak eta Nafarroa Behereko batzuk zituen bere baitan, baita Nafarroako mendialdeko Baztan ibarreko eta Bortziri eskualdeko isurialde penintsularrean kokaturikoak eta Gipuzkoako herri batzuk ere. Zehazki, jasota dago Oilar mezaren ondoren elizbarruti zahar horren eskumeneko herri anitzetan haurrak Olentzeroren bertsoak kantatuz ateratzen zirela, hala nola Sara, Uztaritze, Kanbo, Ezpeleta, Ainhoa, Senpere, Hondarribia, Irun, Lezo, Oiartzun, Errenteria, Pasaia, Lesaka, Etxalar, Bera, Igantzi, Doneztebe, Bertiz, Zubieta eta Goizuetan. Gure pertsonaiarenari egokitzen eta gainjartzen zaion mapa.
Olentzeroren izenak
Tradizioak esparru geografiko murritza izan arren, gure pertsonaia-denbora izendatzen duen hitzak nabarmenki aldatzen du. Olentzero izenik egun hedatuenarekin batera ohikoak izan ziren Olentzaro (Orexa, Lesaka, Arakil) eta, lokalago, Onentzero, Onentzaro (Andoain), Onontzaro, Orentzero, Orentzaro (Zarautz), Orantzaro (Berastegi, Larraun), Orentzago… Eta, Eguberrietako enborrarekin loturik, Olentzero-enbor eta Onontzaro-mokor ezagutzen ditugu.
Gaur egun Olentzero izena gure karrikak abenduaren 24an ibiltzen dituen pertsonaia folklorikora mugatzen da. Baina ahozko eta idatzizko tradizioan Olentzerok Gabon gaua bera adierazten zuen, herri atsotitzek dioten bezalaxe: “Onenzaroz leioan, pazkoetan sua” [Eguberrietan leihoan, Pazkoetan sua (egiten)]; “Olentzero gauerdiko hegoaizea berrogei eguneko haizea” [Gabon gauean hego haizerik badabil, berrogei eguneko haizea izanen da]; “Olentzeroz Jainko Aundi, iñauteriz jainko txiki”. Eta oso kopla herrikoietan, adibidez “O, o, o, bihar Olentzero, i, i, i, etzi Eguberri”.
Olentzeroren etimologiaz anitz idatzi da egun arte adituak adostasunera iritsi gabe. Bi partez osaturiko hitza dela onartzen da, OLEN + (z)ARO, eta bigarrena interpretatzean adostasuna dago, -Aro edo -Zaro izanik ere. Biak denbora kontzeptuarekin lotzen dira. Baina ZARO denbora neutro bati dagokio, bizitzako garai bati esaterako (haurtzaroa), eta ARO, berriz, zerbaitetarako garai egokia edo sasoia da, azaroa edo garagarzaro hitzetan gertatzen den bezala. Olentzero, hortaz, zerbaitetarako garai edo denbora egokia da. Zertarako? Adostasuna OLEN erroa azaldu behar denean desegiten da. Baten batek OLENen NOELen aldaketa limurtzaile bat aurkitu zuen. Al Hansaro hitz arabiarrarekiko senidetasunaren alde ere egin izan da. Baina hipotesirik sendoenak beste batzuk dira.
Orain dela lau mende Lope Martínez de Isastik utzi zuen idatzirik “Eguberri egunaren aurreko gaua Onenzaro (deitzen dugu), onen sasoia, beste batzuek Gabon gaua, gau ona”. Larramendik eta Azkuek Isastiri jarraitzen diote eta horri berari eusten. Hipotesi horren arabera, Onentzarotik Onontzaro, Olentzaro eta Olentzero eratorri zitezkeen truke fonetikoz. Olentzero, beraz, onaren garai edo denbora da.
Interesgarria da Oren antifonetan oinarrituriko eta Caro Barojak azterturiko azalpena; Erdi Aroko jatorria du. Antifona musika eta liturgia forma kristaua da, berset, himno edo salmo baten aurretik eta ondoren bere melodiaz kantatzen den bertsoa alegia. Antifona handiak edo Oren antifonak deiturikoak zazpi dira eta Bezperetako Elizkizuneko Magnificatarekin kantatzen dira abenduaren 17tik 23ra bitartean. Zazpiak latinez «O» -gaztelaniaz ¡Oh!- harriduraz hasten direlako deitzen dira hola. Haietatik dator Oko Andre Maria Ama Birjinaren deitura ere. Mesiasi eginiko deialdia dira, herri guztiek hura etortzea irrikan espero zutela gogoratuz, eta, halaber, urtero, berriro, Elizak Salbatzailearen Jaiotza aurreko egunetan espero dueneko sentimenduaren adierazpena dira. VII-VIII. mende aldera konposatu zituzten. Frantzian “Oleries” deritzete. Hedaduraz, eta garai horretako eske joateekin loturik, olez-olez esaten zaie errondako eta puska biltzeko kantei eta, Bizkaian, eskatzeari berari –Oles-oles ibili-. Esanikoaren arabera, Olentzero olerien edo “olez-olez” horien garaia da. José María Satrústeguik eske joateko kanta bat, Urdiainen jasoa, eman zuen eta harena da lokuzio hau:
Zapata txuriyek paperez
Iauriya dekala, baterez
Nagusi jaunari esango deagu
Asiko ote gaan ero ez.
Orra, orra gure Olentzero
Pipa hortziyen duela
Ixerita dago
Kaponak era bai ta
Oilaskotxuekin
Biher merendatzeko
Botilla arduakin
Olez, olez
bakaillu jalez
bost eta sei hamaika
Txorixorik ez balin badago
igual dela lukainka
Forma eta izaera
Olentzerok buru handia du eta, ikatzak belzturiko aurpegian, txingarrek bezala distiratzen dute haren begi odolduek. Pipaz erretzen ohi du eta eskuetan ote zuri sorta bat eta igitaia eramaten ditu. Tripazorro handia eta ardozale ederra da. Batzuen ustez, erraldoia da. Begien sumindurak zurrutariarena dirudi baina esan liteke haren izaera primarioaren itxura beldurgarriarena badela ere. “Bart arrastian edan omen du hamar arruako zagia”. Kantan, ea mozkorra non harrapatu duen galdetzen zaio zentzu bikoitzeko hitzak erabiliz: “Olentzero begi gorri, non arrapatu duk arrai hori”, eta tonu ironikoan tokia eta ordua zehaztuz erantzuten du: “Zurriola erreketan, bart arratseko hameketan”. Etxeko iraupen ekonomietako jaki falta endemikoak antzeko irudiak sortu zituen Europako folkloreetan. Horietako bat, Saint Pansard, zein literatura frantziarrak ezaguna egin baitzuen, Zanpantzar ospetsuaren jatorria izan zen. Koplek gogorarazten digute negu luzeetako energia erreserba, betiko eltzekariez eta gaztainez gain, zerrikietan, kapoi gizenduan eta hegaztietan bilatu behar zela. Olentzeroren irentsi nahiaren berri Lesakan jasoriko kopla hauek ematen dute:
Olentzero buru haundia
Entedimentuz jantzia
bart arratsian edan omen du
hamar arruako zagia
Ay! urde tripa haundia
tragatu bai duk zagia
Olentzero guria
ezin degu ase
bakarrik jan dizkigu
amar zerri gazte
sayeski ta solomo
tripazaiak aste
Jesus jaio delako
konsola zatezte
Olentzeroren nortasuna deskribatzen duenean, tradizioa kontraesanetan erortzen dela dirudi. Izaki adimentsua da Olentzero? Koplak ez dira pertsonaiaren talentuari dagokionez bat etortzen, ezen batzuen iritziz entendimentuz jantzia da, Lesakako kantan bezala, eta beste batzuen aburuz, berriz, motza da. Kopla berean bertso horren ordez Goizuetan Entendimentuz gabia dute. Agerikoa da kanten ahozko transmisioak holako aldaketa lexikoak sorrarazten dituela, baina baliteke pertsonaiaren izaera dualari egokituriko erreflexua izatea ere.
Alde batetik, izaki misteriotsu, beldurgarri eta adimentsua da eta, bestetik, sinple, tripazorro eta edarizale agertzen da. Izaera bikoitz hori jainko anitzena da eta jainko guztiahaldunei barre egiteko giza beharrak azaltzen du. Isekak genio kaltegarriak ere hartzen ditu, kristautasuneko deabruarekin herri antzerkian eta literaturan gertatzen den bezala. Baina, Olentzeroren kasuan, izaera sekundarioak primarioaren aldean duen nagusitasuna beharbada Elizak sustatu zuen mito paganoak barregarri utzi eta moldatzeko zereginean. Olentzero kristautzeko prozesua tradiziozko koplen eboluzioan ikus daiteke, non, esate baterako, tximinietan behar bezalako garbitasuna mantentzen ez duenari lepoa mozteko mehatxua barau araua hausten dutenerantz bideratu baitzen. Honela kantatzen dute Larraun ibarrean (Nafarroa):
Onontzaro begi gorri
txaminira da etorri
austen balin badegu barua
orrek lepoa kendu guri
Tolosaldean (Gipuzkoa) jasoriko kontakizun batzuek azaltzen dute Olentzero etxeko tximiniatik jaisten zela eta biztanleak hainbat arrazoirengatik zigor zitzakeela, garbitasun faltagatik adibidez. Haurrak Olentzerok eramanen dituen mehatxuak beldurtzeko esamoldeak ere gorde dira: “Orontzaro etorkook eta eamaan hau!”
Jakina da Olentzero ogibidez ikazkina dela eta ahapaldirik errepikatuenek gogorarazten dute: “Olentzero joan zaigu mendira lanera, intentzioarekin ikatz egitera”. Baina badakigu arrantzale, artzain edo nekazari ere ari zitekeela. Eta, bestalde, emaztea izan lezake ezen, Oiartzunen jasoriko koplen arabera, behin emazteak arropak saldu zizkion: Olentzero guria / portuna tristia / arropak saldu dizka / bere emaztiak. Oraintsuko berrikuntza batek, emakumearen egoerarekiko konpromisoaren zordun, Olentzero euskal literaturako beste pertsonaia batekin parekatu du, Mari Domingirekin hain zuzen, eta hori Eguberrietako desfileetan harekin joaten da.
Olentzero, bestalde, Jesusen etorrera iragartzen duen mezularia da. Euskal herria kristautzeko garaian gehituriko zeregina ote den gogoetatzen da. Eta, kondairetan, jentil mitikoek konpartitua. Barandiaranek, orain dela ia mende bat, Aralarko artzainen ahotik jaso zituen testigantzen arabera, jentilek ikasi eta jakinarazi zuten Kristoren jaiotzaren berria. Pagao iraunez gero, jentilek bezala, zer zitekeen Olentzeroz? Bera zitekeen haietako bat, azken jentila. Eginkizun hori indarreko kopla ezagunek gogorarazten dute:
Olentzero joan zaigu
Mendira lanean
Beregan ala ustez
Ikatz egitera
Aditu duanean
Jesis jaio dela
Lasterka etorri da
adieraztera
Kantak eta koplak
Folklore kontzeptuari leial, Olentzeroren koplek ez dute egile ezagunik. Eta, adituen aburuz, ez dira oso zaharrak. Oro har, ahapaldiak lau puntuko zortziko txikiaren generokoak dira. Bertsoek Nafarroan eta Iparraldean -kontinenteko euskal herrian- aro modernoan ezaguturiko erromantze balada erarekiko ahaidetasun estua agertzen dute. Kopla batzuen euskara ere modernoa da, hitz batzuek eta esaldi oso batzuek gaztelaniaren eragin nabaria erakusten baitute, entendimentu, pipa, kapoia, merendatu, botilla, portuna, tristia, arropak, konsolatu e intentziua ditugu horren adibide. Are gehiago, herri hizkerarena ez den hizkuntza erabilera, luma jakitunen aztarna ziur aski, hautematen da “parte emathera” edo “embajadoria” eta holako hitzak erabiltzen direnean.
Melodiak lauak eta gogoraerrazak izaten ohi dira. Batzuk ia herri bakoitzekoak dira, Tolosa, Zarautz, Lesaka, Mutriku eta Hondarribian bezala, eta horregatik, horietatik kanpo ez oso ezagunak. Beste batzuk, berriz, oso zabaldurik daude, entzute handiko Olentzero joan zaigu, mendira lanera, intentzioarekin ikatz egitera bezala, zein 5/8 zortziko aireekin eta bigarren partean biko erritmoan kantatzen baita: Horra, horra, gure Olentzero, pipa hortzetan duela, eserita dago… Beste melodia oso ezagun batek, ahapaldirik errepikatuenetako batenak –Olentzero, buru haundia, entendimentuz jantzia. Bart arratsean, edan omen du bost arruako zahagia-, La Farandole Joyeusen du jatorria, zein txistulariek XVIII. mendetik biribilketa gisa ikasi eta hedatuta baitzuten. Melodia alaiak aise hartu zituen testu batzuk eta Artolak dauka, zein Euskal Herri osoan kantatzen baita, eta sanferminetako “Uno de enero”, Ignacio Baleztena iruindarrak jarri zion bezala, dira ezagunenetarikoak. Gasteizen Zeledonekin kalejira soinua du. Pertsonaiari buruzko koplez gain, Gabon kantak eta Eguberrietako beste zenbait kanta abesten dira.
Oraintsuko historia
Erregimen frankistak euskal adierazpen herrikoiak gogorki erreprimitu zituen eta haien antolatzaileak zigortu zituen. Herri erresistente batzuetan bakarrik eta Elizaren babespean mantendu ziren ospakizun zaharrak, Nafarroako Lesaka herrian Olentzerorena adibidez. Pixkanaka, Euskal Herriko lurralde guztietan, parrokia eta beste zenbait erlijio erakunderekin loturiko gazte erakunde batzuek ekin zioten hilzoriko folklore tradizioak suspertzeari. Acción Católicako gazteek, aita Arizmendiarrietak zuzendurik, berreskuratu zuten Arrasaten Olentzeroren tradizioa gerra ondoren. Iruñean Juventud de San Antonioko gazteriak egin zuen berrogeita hamarreko urteetan aita Isidro Ansorenak bultzatuta eta 1968an Batzalde kolektiboak antolatu zuen Deustun Bizkaiko lehen Olentzero. Tradizioaren jatorria ziren herri txikiak, berriz, mantentzeagatik borrokatu ziren eta hedatzeko kemen aski erakutsi zuten, 1945ean Olentzero lehiaketa eratu zuen Lesakako esperientzia kasu. Lesakarren bizkortasunaren zordunak dir Nafarroako Olentzero anitz.
Iruñean Juventud de San Antoniok dena prest zuen Olentzero 1956ko Gabon gauean hartzeko, baina administrazio oztopoek hurrengo urtea arte atxikirik izan zuten eta orduan ikusi ahal izan zuten iruindarrek beren karriketan barna. Ekitaldiaren erlijio ikuspegiak, Belengo misterioaren birsorkuntza barne, irudi susmagarria babesten zuen. Orain, bi iruindar belaunaldiren aburuz, Olentzero betiko ohitura da, beste batzuk bezala, modernoak horiek ere, Erregeen desfilea edo sanferminetako txupinazoa esate baterako.
Hirurogeiko urteetan festa lurralde osoan zabaldu zen, askotan klandestinitatetik eta eragozpen anitzez antolatuta baina. Iparraldean festak nabarmenki aurrera egin du 1969az geroztik ikastolek bultzaturik. Iruñeko antoniotarren eskutik Tuterara iritsi zen 1972an antolatzaileak La Teba eta Beterri peñak izanik. Diktadorea hil ondoren, Olentzeroren segizioei politika eta aldarrikapen izaerako adierazpenak gehitu zitzaizkien, festa poliziaren bitartez erreprimitzeko aitzakia. Azken hogei urteotan, Nafarroa hegoko zenbait herritan, Cascante, Castejon, Cortes, Ablitas, Alesbes, Corella eta Ribaforadan esaterako, atseginez hartu dute erraldoi tripaundia. XXI. mendean, euskal kulturaren etsai diren talde politikoek gobernaturiko administrazioek diru-laguntzak ukatu, fidantzak exijitu eta zigorrak ezartzen dizkiete Olentzeroren desfileen antolatzaileei.
Kaleko folklore ikuskizun baten airea izanik, Olentzero VIII. mendea arte indarrean egon ziren errito pagano batzuen oroipen jada lausotua pizten duen festa irekia da, zeinek gure zaharrek hirira etortzeko utzi behar izan zuten landa bizimodua gogorarazi eta onerako garai egokia aldarrikatzen baitu. Bizkarrean eramanik eta abesbatza, txistulari, dantzari, trikitilari, txalapartari eta Gabon kantak eta nekazaritza kulturaren hainbat elementu -janzkeratik baserriko abereetaraino- ondoan, abenduaren 24 bakoitzean Euskal Herriko karriketan barna paseatzen da pertsonaia lodi bat, bere buruaz pozik eta horren hanpatua ezen bere barnean dena sartzen baita: azken jentila, menditar dionisiakoa, solstizio negutarra, nortasun sinboloa eta etortzeko dagoena.
[1] Eguberriak, hots, “egun berriak”, (Navidades)